KRO-programma vernieuwt interesse in transgenders

Een interview met Hij is een Zij-deelneemster Sophie

De laatste tijd is er steeds meer aandacht voor transgenders in de Amerikaanse mainstream. Janet Mock wist haar boek Redefining Realness bij Piers Morgan en Stephen Colbert op tv te promoten, en zo een breed publiek bewust te maken van de problemen waar trans vrouwen mee worstelen. Cécé McDonald is vrij, en Laverne Cox is een kickstarterproject begonnen om een documentaire te financieren. Samen met Carmen Carrerra wees ze presentatrice Katie Couric live terecht toen die het onderwerp van hun genitaliën aansneed. Ook in Nederland is de interesse hernieuwd, met name in de vorm van het KRO-programma  Hij is een Zij. Daarin worden meerdere trans jongeren gevolgd tijdens verschillende fasen van hun fysieke transitie. Afgelopen dinsdag werd de finale van het eerste seizoen uitgezonden. LOVER interviewde Sophie, een transgender-activiste die voor het programma haar verhaal uit de doeken deed.

Hoe ben je in Hij is een Zij terecht gekomen?
‘Op kantoor bij het Transgender Netwerk Nederland, waar ik werk, kregen we het verzoek een oproep te verspreiden. De KRO was op zoek naar transgenders, op dat moment vooral jonge vrouwen met een partner. Veel vrouwen binnen die groep hadden er moeite mee om in de media uit te komen als trans. De angst is groot voor het stigma dat trans zijn met zich meebrengt.’

Hebben trans mannen daar minder last van?
‘Ik denk dat het anders is bij trans jongens. Ik denk dat zij eerder ‘passabiliteit’ ervaren, zogezegd. Ik denk dat ze er minder defensief over zijn, alsof het ze natuurlijker toekomt, op een bepaalde manier. Bij trans vrouwen is er soms het gevoel dat onze vrouwelijkheid ons wordt afgenomen als we gekwalificeerd worden als trans.’
‘Je zag ook in de reacties op het programma het verschil,’ vult Tamar, de vriendin van Sophie, aan. ‘Mensen op twitter zeiden vaak eerder dat ze aan Bo en Sophie konden zien dat het “mannen” waren.’

Maar uiteindelijk dus toch besloten om mee te werken?
‘Ik was ook best kritisch, want niet alle programma’s zijn even geïnteresseerd in een integere representatie. De programmamakers gaven ook direct aan dat de deelnemers van tevoren zelf mochten bepalen welke informatie ze wilden delen, en dat gaf me wel het vertrouwen dat Hij is een Zij een stap in de goeie richting was. Ik heb er wel echt een paar dagen over nagedacht en uitgebreid over gesproken met mijn vriendin Tamar of we wel mee wilden doen, voordat ik liet weten dat ik ook bij die groep hoorde en geïnteresseerd was. Daarna hebben we nog een aantal lange gesprekken gevoerd om helder te krijgen wat we wel en niet wilden vertellen. Het was wel belangrijk om ons verhaal af te bakenen.’ 

Wat vond je van de ervaring?
‘Heel interessant. Ik was in 2009 al eerder met mijn verhaal op tv geweest, bij Sophie op Drie, de talkshow van Sophie Hilbrand. Maar in zo’n studio-omgeving loopt het toch heel anders. Ik was toen ontzettend zenuwachtig, ik was nu veel meer gewend aan de camera’s. Ook de vragen waren deze keer heel anders. Ik had het gevoel dat ik met Arie Boomsma echt een gesprek kon voeren over mezelf; ik hoefde niet de rol van beleidsmedewerker voor TNN te spelen. We hebben drie draaidagen gehad, maar daarna gaat je leven gewoon weer door, want de uitzending is pas maanden later. En dan krijg je opeens reacties.’

Hoe waren de reacties op het programma?
‘Ik kreeg ineens bericht van allerlei mensen,  zelfs oud-klasgenootjes van de basisschool. De reacties waren heel verschillend, maar vooral positief. Ik krijg vaak te horen dat mensen het een mooi programma vinden, dat het belangrijk is dat zoiets op tv komt.  Ik ben ook heel erg ‘mezelf’, blijkbaar. In één aflevering heb ik het over mijn ervaringen met pesten op de basisschool, en daarna heeft er iemand excuses aangeboden voor het feit dat diegene daar aan mee had gedaan.’

 Wat gaat er door je heen als je dat soort reacties krijgt?
‘Ik weet vooral niet zo goed wat ik moet met het compliment dat het zo moedig zou zijn. Ik vind het niet moeilijk meer om mijn verhaal te vertellen. Ik vind het eigenlijk teveel eer; er komen zoveel mensen op tv. Het is mij in zekere zin aan komen waaien. Ik heb voor mezelf besloten dat ik er voor zou gaan, maar die beslissing vind ik niet knap of dapper of zo. Ik wilde het vooral doen voor de jongeren die hun eigen genderidentiteit nog aan het ontdekken zijn.’ 

Heb je een favoriet moment uit de serie?
‘Ik heb er wel eentje,’ springt Tamar bij als Sophie even geen antwoord bij de hand heeft. ‘Toen ze mij vroegen hoe ik Sophie had ontmoet, zei ik dat ik op de juiste versie van Sophie was gevallen. Toen zei Sophie: “er is maar één versie van mij, hoor.”’
Sophie vult aan: ‘Ja, ik ken mezelf alleen als mezelf, en ik heb er misschien wel anders uitgezien, maar ik ben dezelfde persoon die ik was aan het begin van mijn leven. Het is een ongangbare ontwikkeling geweest, maar goed.’

Wat hoop je dat het programma bereikt?
‘Ik denk dat het al wat heeft bereikt. Als één aflevering bijna 500.000 kijkers haalt, dan weet je dat al die mensen in zekere zin geïnformeerd zijn, met name over transgenders die een fysieke transitie doormaken. Die mensen weten nu iets meer over onze beleving, zowel de teleurstelling als de overwinningen. Dat is de winst van het programma. De verhalen in Hij is een Zij zijn best divers, over de mensen die een fysieke transitie ondergaan. Het blijft ook een luchtig programma: het vermijdt de moeilijke momenten niet, maar brengt ze op zo’n manier dat je gaat meeleven. Dat is vooruitgang ten opzichte van de zware documentaires over trans vrouwen uit de jaren 90. Ik krijg zelf wel eens reacties dat zo’n transitie vast zwaar moet zijn, maar omdat ik er al een paar jaar mee klaar ben voel ik dat niet meer zo. Ik wil niet zeggen dat jonge transgenders als Bo en Martin het niet zwaar hebben op dit moment, maar als je eenmaal door de transitie heen bent, is het juist een opluchting. Ik bekijk het nu van een afstand die het, gek genoeg, moeilijk maakt om je echt in te leven in het verdriet en de angst die je voelt in hun situatie, als je voor het eerst uitkomt voor je genderidentiteit en een fysieke transitie wil maken. Mijn eigen herinnering aan die periode is minder levendig voor mij; ik ben nu vooruit aan het leven. Bij Bo merk je dat ze heel erg met de dag leeft omdat het heden al zoveel gevoelens in haar opwekt. Natuurlijk voel ik me nog steeds af en toe onzeker, maar het gros van dat gevoel heb ik gelukkig achter me kunnen laten.’

Dus dat gevoel kan je nooit helemaal achter je laten?
‘Nee. Het is toch een onderdeel van mijn geschiedenis dat ik bij mijn geboorte het mannelijk geslacht toegewezen heb gekregen, maar zo ook jarenlang ben opgegroeid en zo gezien werd. Dat is ook mijn lichaam, mijn jeugd. Ik heb daarom ook tegen mijn hockeyteam gezegd dat ik een geslachtsoperatie heb gehad, dan weten ze gelijk waar je hebt over hebt, ook al is het meer dan dat. Ik wilde niet meer vragen oproepen door te zeggen dat ik “als jongetje geboren” was of zoiets.’

In de intro van Hij is een Zij wordt toch gesteld dat sommige deelnemers “geboren zijn als man”?
‘Je maakt met zo’n programma wel een vertaalslag naar een groot publiek. Toch mochten de programmamakers van mij niet zeggen dat ik een man was, of als man ben geboren. Stel je voor zeg. Nee, een man ben ik nooit geweest. Maar ik heb er vrede mee om te zeggen dat ik een jongetje ben geweest, want dat is onderdeel van mijn verleden. Ik heb zelf bepaald dat ik mijn jeugdfoto’s niet wilde laten zien op tv, omdat ik dat onderdeel van mijn geschiedenis erg persoonlijk vind. De makers respecteerden de grenzen die ik had gesteld. Ik wil niet dat mensen mijn foto’s serieuzer nemen dan mijn verhaal. Per slot van rekening moet het verhaal vanuit mezelf nu komen. Ik hoef niet te bewijzen dat ik in transitie ben geweest. Ik vul zo misschien wel in hoe het publiek kan reageren, maar het zijn wel mijn foto's. Dat is mijn persoonlijke grens en die ligt voor anderen ergens anders. Arjon laat zijn kinderfoto's bijvoorbeeld wel zien. Dat is ook heel bijzonder omdat hij daarmee de kijker deelgenoot maakt van de pijnlijke herinneringen die dat oproept.’

Wat vind je van de keuze om te concentreren op fysieke transitie?
‘Voor veel deelnemers is het nog erg actueel, en kijkers vinden dat het meest interessant. Voor mij is het natuurlijk al een tijd geleden, maar ze wilden met mij laten zien dat je na de transitie een gelukkig leven kan hebben. Er was ontzettend veel materiaal opgenomen, en de producenten hebben moeilijke keuzes moeten maken in de montage. Dat is jammer, maar het programma is voor veel mensen een eerste kennismaking met transgenders. Ik hoop dat het publiek daardoor beter begrijpt wat je als transgender meemaakt, en ook meer openstaat voor verdiepende informatie over de betekenis van mannelijkheid en vrouwelijkheid. Dat is in Nederland nog steeds een moeilijk gesprek om te voeren, zelfs onder holebi-organisaties. Het is al een stap in de goede richting om transgenders hun eigen verhaal te laten doen, in hun eigen woorden. Een goed voorbeeld is Freddie. Voor zijn transitie heeft hij geen penis nodig, maar zijn mannelijkheid wordt niet ter discussie gesteld. En ik denk dat zijn statement wel overkomt als je ziet hoe een groot deel van het vrouwelijke publiek op Freddie reageert. Ik hoop dat transgenders door dit soort programma’s als onderdeel van de norm worden gezien. Het is een heel voorzichtige genderkitiek, onder de oppervlakte, maar wel revolutionair voor een televisieprogramma van de KRO. De volgende stap is hopelijk dat hetzelfde gebeurd voor mensen die überhaupt niet in de hokjes man of vrouw passen. Op zijn heteronormatief gezegd, “dat kan óók!”’