De visie van feministe Mieke Bal op vrouwenemancipatie door de jaren heen

Lena Verhoeff

Mieke Bal (79) is een toonaangevende Nederlandse literatuurwetenschapper, cultureel theoreticus, feministisch criticus en schrijfster. Ze bekleedde onder meer de leerstoel Women’s Studies aan de Rijksuniversiteit Utrecht. LOVER vroeg Mieke naar haar feministische ontwikkeling. “Ik ben nog steeds radicaal feministisch.”

De wijzer op de klok die vrouwenemancipatie voorstelt, draait in rap tempo om zijn as–niet naar rechts, maar naar links. We reizen terug naar een eeuw waarin vrouwenemancipatie nog in de kinderschoenen stond, toen Mieke zelf kind was en voor het eerst over genderrollen begon na te denken. In vijf levensfasen–jeugd, eigen gezin, academische loopbaan, heden en toekomst–deelt ze haar belangrijkste feministische inzichten.

Levensfase: jeugd

Wanneer werd u feminist?

“Zeg maar ‘je’ hoor.”

“Toen ik vier jaar was hoorde ik mijn vader tegen mijn moeder zeggen dat hij het zo fijn vond dat hij zoveel dochters had. We zouden zulke fijne huisvrouwen worden. Ik dacht meteen: ben je nou helemaal belazerd? Ik heb wel wat beters te doen. Vanaf dat moment wist ik dat er een verschil was tussen wat ik wilde en wat de maatschappij van vrouwen verwachtte.”

Waar kwam die aversie tegen traditionele genderrollen bij jou op jonge leeftijd vandaan?

“Ik was het er niet mee eens dat ik al in een hokje geduwd werd, dat ik een bepaalde toekomst voorgeschoteld kreeg.”

Welk onderwerp binnen het feminisme gaat je het meest aan het hart–bijvoorbeeld de loonkloof, abortus of seksueel geweld?

“Vooral seksueel geweld, en dan in het bijzonder verkrachting, omdat het vrouwen zo machteloos maakt en hen structureel in gevaar brengt.”

“Mijn oudere zus was een keer op schoolreisje met haar klas in de duinen. Daar werd ze aangerand door de broer van de juf. Toen ze thuiskwam, klaagde de juf dat mijn zús zich had misdragen. Het was heel evident dat het omgekeerd was. Ik heb me altijd ontzettend kwaad gemaakt over seksueel misbruik en verkrachting. Men zegt dat we post-feministisch zijn, maar zolang er nog één vrouw verkracht wordt, zijn we dat niet.”

Levensfase: eigen gezin

Hoe gaf je feministische waarden mee aan je kinderen?

“Mijn zoon vond vroeger dat ik altijd over feminisme zeurde, maar hij heeft mijn overtuigingen wél overgenomen?– dus het was niet voor niets. Dat merkte ik aan zijn kleine daden: hij kwam ooit op voor een meisje uit zijn klas dat oneerlijk behandeld werd, simpelweg omdat hij wist dat zij gelijk had in het conflict. Mijn dochters heb ik altijd aangemoedigd en gesteund, omdat ik denk dat zij zich daarmee echt gezien voelen als meisje en later als vrouw.”

Levensfase: academische loopbaan

Als literatuur- en cultuurtheoretica heb je de Bijbel bestudeerd vanuit een feministische invalshoek. Wat heb je gevonden?

“In mijn intellectuele ontwikkeling begon ik me te storen aan mythes en verhalen die sekseongelijkheid zo nadrukkelijk benadrukken. Ik ben die verhalen gaan bestuderen en ontdekte hoe fout ze geïnterpreteerd zijn. Neem het verhaal van Adam en Eva: je denkt dat je het kent, hè? Maar vrijwel niets klopt van wat ervan gemaakt is. Volstrekte onzin.”

“‘Adam’ komt van ‘Adama’, de aarde–een klomp aarde waarvan God een man boetseerde. Vervolgens haalde God daar een stukje uit om er een vrouw van te maken. En dan wordt die vrouw afgeschilderd als een minderwaardige tweederangsburger, terwijl het tegenovergestelde waar is: zij stond juist dichter bij God. Hij was een klomp aarde; zij degene die kon reproduceren en het leven voortzetten.”

En waarom denk je dat dit verhaal op deze manier is geïnterpreteerd?

“Dat is naar mijn mening pas veel later gebeurd; in de oorspronkelijke overlevering werden vrouwen niet als minderwaardig afgeschilderd. Toen seksisme al diepgeworteld was, zijn die verhalen misbruikt om vrouwen negatief neer te zetten.”

Gek eigenlijk dat mannen vrouwen naar beneden zijn gaan halen. Wat zit daarachter?

“Mannen zijn historisch gezien machtiger en doen er alles aan om hun macht te behouden. Daar draait het hele patriarchaat om. Vrouwen willen meestal gewoon hun leven leiden en hun kinderen opvoeden; die drang naar macht ontbreekt vaak. Veel mannen daarentegen willen de baas zijn–dat zit in hun aard, en ze zijn bereid daar alles voor te doen. Dat sommige mannen vrouwen negatief neerzetten, onderdrukken of zelfs verkrachten, komt voort uit hun behoefte aan macht. Misschien juist om een diep gevoel van onmacht te compenseren. Vrouwen hebben immers de macht over voortplanting.”

Levensfase: heden

Kun je een actueel voorbeeld geven van seksisme in de media of de politiek?

“Een van de zaken die nu in de media speelt, zijn de karikaturen van Poetin, Trump en Kim Jong-un. Deze ‘monsters van de aarde’ worden voortdurend als dikke vrouwen in jurken afgebeeld. Cartoonisten willen deze mannen belachelijk maken door hen vrouwelijk te portretteren. Zelf denk ik dat dit past bij patriarchale jaloezie: vrouwen zouden in principe mooi(er) zijn. Dat is natuurlijk niet altijd zo, maar over het algemeen besteden vrouwen meer zorg aan hun uiterlijk en willen ze er leuk uitzien. Door die ‘monsters’ nóg monstelijker te maken als dikke vrouwen, haal je vrouwen als groep naar beneden. Ik had het zelf ook nooit opgemerkt; mijn man wees me erop, hij heeft een sterke feministische blik.”

Levensfase: toekomst

Beschrijf de toekomst van vrouwenrechten.

“Ik ben er somber over zolang autoritaire regeringen de boventoon voeren–soms wil je er gewoon van kotsen. Ik heb geen glazen bol en kan niet voorspellen dat het ooit vanzelf goedkomt. Gelijkheid vereist dat mannen en vrouwen elkaar echt ontmoeten en respecteren als gelijken. Zolang die menselijke verbinding ontbreekt, maken we geen vooruitgang.”

Hoe zouden mannen kunnen bijdragen aan vrouwenemancipatie?

“Door zich goed te gedragen en aardig te zijn. En niet alleen om vrouwen een plezier te doen, maar ook omdat ze het zelf leuk vinden om met vrouwen om te gaan. Dat is nog niet altijd het geval. Het gaat niet om ‘man versus vrouw’, maar samen zijn als mensen onder elkaar.”