De menopauze de baas: emancipatoir of repressief?

Beeld door llse Groot Nuelend

In de afgelopen twee jaar is het aantal cis vrouwen dat hormoonmedicatie gebruikt tegen overgangsklachten in Nederland uitzonderlijk hard gestegen. In het afgelopen jaar alleen al steeg het percentage van vrouwen tussen de 40 en 60 jaar dat hormoonmedicatie gebruikt met 40%. De ervaringen hiermee en reacties hierop zijn hoofdzakelijk positief. Ze bestrijden heftige symptomen zoals depressieve klachten, brainfog en aanhoudende vermoeidheid. Met als positief gevolg dat vrouwen niet langer stilzwijgend hoeven te lijden of zelfs hobby’s of werkzaamheden moeten opgeven. In hoeverre dit daadwerkelijk een emancipatoire ontwikkeling is, valt echter nog te bezien. Met de steeds verder stijgende pensioenleeftijd ontstaat er voor werkgevers ook een groot belang bij het zo lang mogelijk behouden van de optimale vitaliteit (lees: productiviteit) van hun personeel.

Van ‘vrouwenkwaal’ naar maatschappelijke uitdaging
Al sinds de 18e eeuw wordt de menopauze in toenemende mate gemedicaliseerd. Dit is ook het moment waarop het moderne binaire beeld van geslacht ontstaat. Tot die tijd sprak men van feminiene en masculiene kwaliteiten als losstaand van biologische lichamelijke kernmerken. Gedurende het verloop van de 18e eeuw begon de essentie het vrouw zijn aan het hebben van een baarmoeder te worden verbonden. De gevolgen hiervan ondervinden we vandaag de dag nog steeds, bijvoorbeeld in de structurele weglating van trans- en non-binaire personen in onderzoek naar de overgang.

Vanaf de 18e eeuw begonnen hormonen een steeds grotere rol te spelen in de verklaringen van de medische wetenschap voor ‘vrouwenproblemen.’ Hoewel de verklaringen voor wat de precieze oorzaak van de menopauze zou zijn over de jaren uiteenliepen, was de algemene consensus dat het een pathologische afwijking was. Het grootste probleem lag hem in de afname van oestrogeen, dit werd namelijk als essentie van vrouwelijkheid gezien. Als je oestrogeen afnam zou je dus als het ware door een rouwproces gaan om het verlies van je vrouwelijkheid.  Het feit dat de menopauze als vrouwenkwaal gezien werd, heeft ervoor gezorgd dat het fenomeen —en de bijbehorende klachten— lange tijd weinig tot geen onderwerp is geweest voor gesprek, laat staan voor gedegen wetenschappelijk onderzoek.

Vanaf de jaren zeventig van de vorige eeuw werd de overgang een populair onderwerp binnen praatgroepen die zich bezighielden met vrouwenemancipatie. Zo werd in 1974 de Vrouwen In De Overgang (VIDO) praatgroep opgericht in Uithoorn. In dit soort praatgroepen vonden vrouwen onderling veel steun voor het maatschappelijk onbegrip, of zelfs de volledige ontkenning, van de klachten die ze ervoeren. Ook werden er ervaringen en informatie uitgewisseld over traumatische behandelingen en medische wanpraktijken die vrouwen hadden ervaren, zoals bijvoorbeeld onnodige hysterectomieën. Dit soort praatgroepen boden niet alleen morele steun maar resulteerde ook in organisatie en mobilisatie. Zo werd de schaamte rondom het onderwerp verminderd, medisch wangedrag aan de kaak gesteld en het onderwerp van de menopauze gepolitiseerd.

Medicatie ter emancipatie
Vanaf de jaren negentig werd er in toenemende mate hormoonmedicatie voorgeschreven aan mensen die last hadden van overgangsklachten. Dit werd bij uitstek gezien als de meest effectieve en bijwerking-vrije medicatie. Dit kwam echter vrijwel volledig tot stilstand toen er in 2002 onderzoek naar buiten kwam dat suggereerde dat mensen die na de menopauze oestrogeen en progestageen nemen een verhoogde kans op borstkanker, een hartaanval en een beroerte hadden. Hiermee stopte ook in Nederland het grootschalige voorschrift van hormoonmedicatie bij overgangsklachten. Uit recentere evaluaties blijkt echter dat deze onderzoeksresultaten niet juist zijn geïnterpreteerd, en dat de risico’s op de eerdergenoemde bijwerken helemaal niet significant hoger zijn.  In navolging hiervan werd in 2022 in Nederland het beleid voor het voorschrijven van hormoonmedicatie door huisartsen herzien. Sindsdien is er een sterke strijging in het aantal personen dat hormoonmedicatie neemt tegen overgangsklachten.

Kapitalistische annexatie van de menopauze
Het taboe rondom de menopauze lijkt met groot succes te zijn opgeheven. Hoewel daadwerkelijk begrip nog veel te wensen overlaat, is het onderwerp bespreekbaarder geworden in werk- en privésfeer. Beroemdheden als Oprah Winfrey, Michelle Obama en Gwyneth Paltrow spreken openlijk over hun ervaringen met de overgang in interviews en Instagram-posts. Parallel hieraan ontstaat er ook ware menopauze-industrie, bestaande uit verkopers van middelen die klachten kunnen verminderen en influencers die tonen hoe zijzelf door de menopauze heen leven. In het verlengde van deze industrie van zelf-optimalisatie ontstaat de onuitgesproken vraag: waarom zou je nog iets moeten voelen van de menopauze? (Waarom zou je jezelf überhaupt moeten laten tegenhouden door de atrofie van je lichaam?)

De keuze hebben om te werken is een van de meest waardevolle resultaten van de eeuwenlange strijd voor vrouwenemancipatie. Het feit dat discriminatie op de werkvloer op basis van sekse illegaal is, is een fundamentele bouwsteen voor alle vormen van emancipatie. Er bestaat een lange traditie van seksisme tegen cis vrouwen op basis van een pseudowetenschappelijk begrip van hun hormonale huishouding en maatschappelijke verwachtingen. Denk bijvoorbeeld aan het gebruikelijke ontslag van vrouwen in de jaren zestig op het moment dat ze trouwden.

Emancipatie moet echter niet verward worden met exploitatie. Door de toenemende neoliberalisering van de maatschappij wordt er door veel werkgevers optimale efficiëntie verwacht van hun werknemers. Het is dus belangrijk om onszelf af te vragen met welk doel overgangsklachten worden bestreden. Voor een individu wat zichzelf tijdens de menopauze niet meer herkent door onverklaarbare depressieve gevoelens biedt hormoonmedicatie een toe-te-juichen een uitkomst. Voor een individu wat hormoonmedicatie neemt om diens bestaanszekerheid te kunnen waarborgen is deze medicatie slechts een ontoereikende pleister voor de veel grotere problemen van het neoliberale kapitalisme.

Als er in de media wordt geschreven over de geleefde ervaring van personen met overgangsklachten wordt het onvermogen om diens werk uit te voeren opvallend vaak aangehaald als fundamenteel probleem. Als het hoofddoel van het voorschrijven van hormoonmedicatie wordt om vrouwen zo lang mogelijk en zo optimaal mogelijk deel te laten nemen aan het Nederlandse arbeiderspotentieel, dan blijft er met deze heropleving van hormoonmedicatie weinig emancipatoir potentieel over. Problematischer dan dat kan het slikken van hormoonmedicatie zelfs de norm worden. Als de meerderheid van de werknemers die last krijgen van overgangsklachten direct hormoonmedicatie gaan slikken om zo onveranderd door te kunnen blijven werken ontstaat er het scenario waarbij degenen die dat niet doen zich moeten verantwoorden voor hun hun keuze om hun werk-efficiëntie te de-optimaliseren. Zo kan genderdiscriminatie op de werkvloer worden geïnternaliseerd, en komen Foucauldiaanse scenario’s over biopower steeds dichter bij de realiteit te liggen. In dit scenario heeft een patriarchale samenleving geen politieke instituten meer nodig om lichamen te disciplineren, maar doet het subject dit zelf — op basis van zogenaamde wetenschappelijke kennis.

Menopauze als cultureel gesitueerd fenomeen
Met de recente uitbreidingen van onderzoek naar de menopauze komen er ook steeds meer alternatieve invalshoeken waarvanuit de menopauze bekeken en onderzocht wordt. Zo toont intercultureel onderzoek bijvoorbeeld aan dat er in veel niet-westerse culturen geen woord is voor menopauze. Ook klassieke overgangssymptomen zoals opvliegers of slapeloosheid worden niet ervaren. Dit betekent niet dat de overgang elders niet bestaat, of dat hij ons hier wordt aangepraat. Het zegt meer over de culturele gesitueerdheid van onze verwachtingen voor het individu. De westerse verwachting voor het individu is over het algemeen om zo lang mogelijk een productief, al dan niet werkend, lid van de samenleving te blijven. In contrast hiermee is in China bijvoorbeeld de pensioenleeftijd voor vrouwen tussen de 50 en 55 jaar. De westerse productiviteitsverwachting kan ervoor zorgen voor dat een slapeloze nacht zwaarder telt, en ook sneller optelt tot slapeloosheid. In Zimbabwe wordt het aanbreken van de menopauze ceremonieel gevierd met het kugura nhowo ritueel, hiermee verandert de maatschappelijke status van de vrouw. Twee vrouwen, waarvan er 1 binnen en 1 buiten de westerse wereld leeft, kunnen dus precies dezelfde ervaringen hebben qua overgangsklachten maar er compleet andere consequenties aan ondervinden.

Nu moet het niet zo zijn dat de menopauze opnieuw gemystificeerd wordt. De uiteenlopende ervaringen binnen en buiten de westerse cultuur kunnen —aan de hand van interdisciplinair onderzoek— nauwer en explicieter aan elkaar verbonden worden. Als er bijvoorbeeld naast het medische perspectief op de menopauze ook een sociaal-cultureel perspectief wordt gelegd, kunnen er nauwer aansluitende oplossingen worden gevonden voor de vele verschillende soorten klachten die worden ervaren. Een eerste stap hierin zou kunnen zijn om het gesprek over de overgang te verbreden, zodat niet alleen klachten maar alle soorten ervaringen met de overgang de ruimte krijgen. Zo kan er, in plaats van alleen op symptoom-basis, op een structurelere manier ruimte worden gemaakt voor de menopauze — mét of zónder klachten.

Steun LOVER!
LOVER draait sinds de start in 1974 volledig op vrijwilligers en donaties. Wil je dat een van Nederlands oudste feministische tijdschriften blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.