Van bijstander naar medestander
Hoe zelfverdediging de actieve bijstander kan versterken
Beeld door Jules van Beurden
In de afgelopen 5 jaar is er in het publieke debat meer aandacht gekomen voor de problematiek rondom grensoverschrijdend gedrag, en daarmee ook voor de bestrijding ervan. Na de moord op de 17-jarige Lisa staan femicide en de algemene veiligheid van vrouwen hoger op de politieke agenda dan ooit. Bewustwording van problematisch gedrag groeit, maar de bereidheid om in te grijpen neemt maar mondjesmaat toe. Een van de belangrijkste onderliggende vragen in dit debat is bij wie de verantwoordelijkheid ligt voor een veilige publieke ruimte — niet vanuit ethisch standpunt, maar juist vanuit de praktijk. We willen onszelf allemaal veilig voelen in de publieke ruimte, maar hoe zorgen we ervoor dat dit wordt gerealiseerd?
Wat is sociale veiligheid?
Sociale veiligheid is voor veel emancipatiebewegingen een van de grootste zorgen waarvoor zij zich inzetten. Sociale veiligheid gaat niet om fysieke veiligheid, maar om je vermogen om gelijkwaardig deel te nemen aan de maatschappij. Dus bijvoorbeeld over het gevoel dat je welkom bent in een publieke ruimte waarin je in de minderheid bent. Richting het einde van de 20e eeuw werd intersectionaliteit steeds belangrijker in grote emancipatiebewegingen, zoals in de Afro-Amerikaanse verzetscultuur en later ook in de feministische beweging. Een intersectioneel onderwerp is bijvoorbeeld het verschil tussen de sociale veiligheid van witte of zwarte vrouwen. Hoewel de intersectionele benadering van onderdrukking steeds meer voet aan de grond krijgt, valt op dat in het publieke debat vaak maar over één dimensie van het probleem wordt gesproken. In het geval van sociale veiligheid is dit ten dele te wijden aan het feit dat het een ingewikkeld probleem is. Maar de onderliggende redenen hiervoor worden duidelijker door naar voorbeelden te kijken.
Neem bijvoorbeeld de #MeToo-beweging uit 2017. De kern van dit schandaal draait om het grove machtsmisbruik van een regisseur tegenover diens acteurs. In veruit de meeste gevallen hiervan ging het om seksueel overschrijdend gedrag van een mannelijke regisseur tegenover vrouwelijk acteurs, hoewel dat lang niet in alle gevallen zo was. Toch werd de #MeToo-beweging een beweging die hoofdzakelijk ging over vrouwenemancipatie. Dit heeft er aan bijgedragen dat de hoofdfocus van de bestrijding van sociale onveiligheid op de bestrijding van seksueel overschrijdend gedrag komen te liggen. Er zijn ook bewegingen die zich inzetten voor de verbetering van sociale veiligheid middels de bestrijding van racisme of homofobie, maar deze bewegingen worden structureel een minder groot podium geboden in de mainstream media — en zijn dus minder ingebed in het publieke debat.
Sociale veiligheid in Nederland
In Nederland heeft de #MeToo-beweging veel media-aandacht gekregen. Maar recentere incidenten zoals de BOOS-aflevering over het grensoverschrijdende gedrag bij The Voice of Holland en de moord op de 17-jarige Lisa hebben in Nederland veel impact gehad op het debat over sociale veiligheid. Als gevolg ligt de nadruk van het publieke debat over sociale veiligheid in Nederland ook hoofdzakelijk op het bestrijden van seksueel overschrijdend gedrag van mannen tegenover vrouwen. Hierbij is het van belang om op te merken dat het onderwerp (sociale) veiligheid van vrouwen vaak door extreemrechtse partijen wordt gekaapt om racistische stereotypen te bevestigen: “buitenlanders” zouden “onze vrouwen” bedreigen.
In 2022 heeft rijksoverheid Mariëtte Hamer aangesteld als Regeringscommissaris seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld. Hamer werkt met vier ministeries samen om de vervolging van daders, de bescherming van slachtoffers en de preventie van incidenten zo efficiënt mogelijk aan te pakken. Zelf merkt ze echter op dat het beleid van de overheid altijd nog zeer versplinterd is in haar aanpak van deze problematiek. En niet alleen het beleid rondom seksueel gedrag zelf is versplinterd, maar ook het algemene beleid van de overheid tegen discriminatie is versplinterd. Ter illustratie: in 2021 is de Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme (NCDR) in het leven geroepen. Een ander orgaan, bij een ander ministerie wat zich ook inzet voor de verbetering van sociale veiligheid op straat.
Alle kleine beetjes helpen in de bestrijding van grensoverschrijdend gedrag, maar een structurele integratie van dit soort initiatieven blijft uit. De functie van Hamer houdt volgend jaar op te bestaan. Beleid blijft versnipperd en slachtoffers worden tegen elkaar uitgespeeld. Bijvoorbeeld in het geval van de moord op Lisa. Na dat zij werd vermoord ging al snel het gerucht rond dat de dader in een COA zou verblijven. Naar aanleiding van dit gerucht werd in de naam van een verbeterde bescherming voor vrouwen gepleit voor het weren van asielzoekers. Niet-westerse culturen worden bestempeld als vrouwonvriendelijk, racisme wordt aangewakkerd onder een ‘feministische’ noemer. Uit veel onderzoeken rondom het thema blijkt dat een cultuurverandering noodzakelijk is voor het verbeteren van de sociale veiligheid. Om dit te bereiken zal dit systematischer moeten worden aangepakt.
De activering van ‘By-Standers’
Op dit moment ligt de nadruk van Hamer’s aanpak op preventie, omdat daar volgens haar de grondslag ligt voor een uiteindelijke cultuurverandering. Hiervoor is dit najaar de campagne ‘Man, zeg er wat van!’gelanceerd, waarbij mannen worden aangemoedigd om hun vrienden aan te spreken op ongepast gedrag. Deze campagne werd van links tot rechts kritisch ontvangen, zo klonk er bijvoorbeeld bij Voetbal Inside het geluid ‘dat men tegenwoordig ook helemaal niks meer mag zeggen.’ Aan de linker kant van het politieke spectrum vond mensen zoals bijvoorbeeld Lisa Loeb de campagne te zwak, met te weinig aandacht voor het slachtoffer en diens agency. Preventie kan wel worden beoogd, maar zolang de handelingsbereidheid van bijstanders laag blijft valt dit ideaal op dove oren.
Fairspace is een stichting met een breed gevarieerd aanbod van trainingen rondom sociale veiligheid. Dit jaar is het tiende jaar waarin Fairspace zich inzet voor het tegengaan van grensoverschrijdend gedrag. Waar Fairspace begon als initiatief om aandacht te vragen voor het maatschappelijke probleem van straatintimidatie, heeft ze zichzelf inmiddels ontwikkeld tot een van de grootste stichtingen in Nederland die zich inzet voor de strijd tegen grensoverschrijdend gedrag. De groei van Fairspace loopt gelijk op met de toename van maatschappelijke aandacht voor het onderwerp van sociale veiligheid.
Fairspace behandelt niet alleen thema’s rondom seksueel overschrijdend gedrag, maar bijvoorbeeld ook rondom racisme. Ze zetten breed in op het verbeteren van sociale veiligheid op de werkvloer, in het onderwijs, in de publieke ruimte en bij de overheid. In de afgelopen 10 jaar hebben ze hiermee 15.000 mensen getraind. Hoewel de workshops en trainingen die ze aanbieden vaak eenmalig plaatsvinden zorgt hun aanpak ervoor dat ze zichzelf op maatschappelijk niveau systematisch aan het integreren zijn. Het brede maatschappelijke en thematische veld wat ze bestrijken, maakt ze bij uitzondering succesvol in het tegengaan van de versplintering van het debat rondom sociale veiligheid.
Versplintering van Sociale Veiligheid
Er bestaat echter niet alleen een versplintering van het beleid rondom sociale veiligheid, er lijkt ook een versplintering van ervaringen te ontstaan. Na de moord op Lisa afgelopen zomer hoorde ik van allerlei verschillende kanten over vrienden en kennissen die zichzelf hadden aangemeld voor een zelfverdedigingscursus. De redenen hiervoor liepen ver uit een, van: ‘het kan geen kwaad’ tot ‘ik heb me nog nooit zo onveilig gevoeld op straat als nu’. Wat voor mij de gemene deler in al deze gesprekken is, is de onmacht die we allemaal voelden. Hoe kan het zo zijn dat de overheid aan alle kanten beleid voert op de verbetering van sociale veiligheid, er steeds meer mensen bewust zijn van hun ‘active by-stander’ positie, en toch het gevoel van onveiligheid toeneemt? In de bredere context is het opvallend dat dus op dit vlak van sociale veiligheid de handelingsbereid lijkt te stijgen. Er lijkt een ‘dan doe ik het zelf wel’ gevoel te ontstaan. Dit kan het antwoord op de hoofdvraag te bieden: in de praktijk voelt het alsof de verantwoordelijkheid voor sociale veiligheid bij de slachtoffers ligt.
Als heel kleinschalig veldonderzoek heb ik de afgelopen maanden een aantal verschillende Active By-Stander trainingen bijgewoond. Noemenswaardig is dat deze trainingen op vrijwillige basis waren en elke keer minder dan 1/3e van de aanwezigen man was. Onder alle aanwezigen bij dit soort trainingen leek er een duidelijke consensus te zijn over welk gedrag er wel en niet door de beugel kan. Bij vlagen voelde het dan ook als een echokamer. De afwezigheid van tegengeluid gaf de indruk dat de ‘grensoverschrijders’ zelf waarschijnlijk ook afwezig waren. Dit creëert niet het gevoel dat er samen aan de sociale veiligheid wordt gewerkt, en daarmee is een cultuurverandering ver te zoeken. Het enige moment waarop grensoverschrijders het gesprek over sociale veiligheid voeren is als het te laat is, en er een grens overschreden is. Dit resulteert automatisch in defensieve en offensieve posities in het gesprek, en daarmee een onoverbrugbare kloof tussen klager en beklaagde.
Doe-het-zelfverdediging
Wat er in mijn by-stander trainingen expliciet niet ter discussie stond was persoonlijke weerbaarheid, voor in het geval dat je geen by-stander maar slachtoffer bent. Terwijl dit misschien juist wel de grootste verbetering in het gevoel van sociale veiligheid had kunnen geven. Dit gat wordt nu opgevuld door zelfverdedigingscursussen. De inhoud van zo’n cursus kan ver uiteenlopen. Ze zijn in principe voor iedereen (dus niet alleen voor vrouwen), maar hoofdzakelijk populair bij vrouwen. Sommigen focussen zich hoofdzakelijk op gevaarherkenning en hoe je jezelf zo snel mogelijk uit een gevaarlijke situatie kan verwijderen. Andere trainingen doorlopen een aanvalsscenario fysiek, zodat je weet hoe je in de praktijk reageert als iemand je bij de keel grijpt. Het kan deelnemers een groter gevoel van controle geven, maar de kennis van wat er allemaal mis kan gaan kan ook het gevoel van onveiligheid vergroten. Voor alle deelnemers biedt het in elk geval de ruimte om hun gevoelens over sociale veiligheid bewust een plek te geven. Het gevoel dat men hier niet alleen voorstaat is misschien de grootse troost die hiertegen kan worden geboden.
Er is maar weinig kennis over de effectiviteit van by-stander en zelfverdedigingstrainingen, dat ligt niet aan hun succesgraad maar eerder aan de moeilijkheid van het meten van een voorkomen incident. Cijfers van gebeurde incidenten kunnen we duidelijk in kaart brengen, maar wat voor soort gebeurtenissen of incidenten er niet zijn gebeurd, en waarom niet, daarop is heel moeilijk grip te krijgen. Waar wel meer grip op is te krijgen is onze affectieve ervaring van veiligheid, ofwel het gevoel van veiligheid.
Het is niet mijn doel om afbraak te doen aan active by-stander, of zelfverdedigingstrainingen. Het landelijke beleid rondom sociale veiligheid moet structureel gefinancierd worden en samenhangender worden. Dit soort trainingen en workshops zijn voor veel mensen één van de weinige momenten waarop er over omgangsnormen wordt gesproken, en dus zijn ze hard nodig. Maar niet met alleen de nadruk op het bijstanderschap of alleen op zelfverdediging, en ook niet op eenmalige of vrijblijvende basis. Onderzoek toont aan dat eenmalige workshops weinig effect hebben. In de professionele en publieke omgeving moeten omgangsvormen en normen structureel bespreekbaar worden gemaakt, en bespreekbaar blijven. Belangrijk hiervoor is dat persoonlijke weerbaarheid wordt geïntegreerd in het actieve bijstanderschap. Zo wordt sociale veiligheid iets waar niet alleen aan wordt gedacht op momenten van sociale onveiligheid, maar iets waar in elke sociale context over na wordt gedacht.
Steun LOVER!
LOVER draait sinds de start in 1974 volledig op vrijwilligers en donaties. Wil je dat een van Nederlands oudste feministische tijdschriften blijft bestaan? Help ons door een (eenmalige) donatie. Elke euro is welkom en wordt gewaardeerd. Meer informatie vind je hier.